Aleksandra Piłsudska, Krzyż i Medal Niepodległości oraz odznaczone kobiety | artykuł czerwcowy

Przez naszą historię przewija się szlachetna postać Matki-Polki, wychowującej dzieci w duchu patriotyzmu. Taką właśnie osobą była matka Józefa Piłsudskiego. Matka-Polka kształtowała jednak nie tylko synów, ale również córki, a to sprawiło, że stawały na równi z mężczyznami do walki o niepodległość. Obok Matki-Polki pojawiła się więc Polka-Bojowniczka. Taką właśnie bojowniczką została Aleksandra Szczerbińska, późniejsza żona Józefa Piłsudskiego, wychowana co prawda nie przez Matkę-Polkę, lecz przez Babkę-Polkę.

Wierna służba ojczyźnie

Matki-Polki cieszyły się zasłużonym szacunkiem i uznaniem. Aleksandra Piłsudska chciała, by tak samo odnoszono się do Polek-Bojowniczek. Trzeba było jednak w tym celu pokazać je, wydobyć z cienia mężczyzn – konspiratorów, bojowców, żołnierzy. Dlatego też Piłsudska zainicjowała spisywanie wspomnień przez kobiety czynnie zaangażowane w walce o niepodległość, bywało, że z bronią w ręku. Ich relacje zostały opublikowane następnie w dwóch tomach: Wierna służba i Służba ojczyźnie, wydanych w latach 1927 i 1929. Być może, gdyby nie zaangażowanie się Aleksandry Piłsudskiej i jej możliwości jako żony Marszałka, wspomnienia takie albo nie zostałyby spisane, albo pozostałyby w rękopisie.
W przedmowie od redakcji – przewodniczącą komitetu redakcyjnego była Piłsudska – czytamy: „Zamiarem naszym jest zobrazowanie pracy kobiet w całym okresie walki o niepodległość Polski, tj. w latach 1910-1920”. A także: „W pracy tej, wykonywanej w entuzjastycznym porywie serc, szłyśmy najczęściej przebojem, zdobywając sobie placówki od służby w kantynach i kuchniach, aż do służby frontowej lub kurierskiej na terenach zajętych przez wojska nieprzyjacielskie”. Bez wątpienia, Wierna służba i Służba ojczyźnie, są bezcennym dokumentem, który przyczynił się do pokazania roli kobiet w walce o niepodległość. Rola ta nie była jednak uhonorowana odznaczeniami państwowymi.

 W 1928 roku Aleksandra Piłsudska wystąpiła z inicjatywą ustanowienia odznaczenia dla tych, którzy nie mieli orderu Virtuti Militari lub Krzyża Walecznych, a zasłużyli się w walce o niepodległość. Nie myślała wprawdzie przede wszystkim o kobietach, ale było oczywiste dla niej, że przecież także i one należały do osób zasłużonych w walce o niepodległość. Była wszak jedną z nich.

„Na jednej z herbatek – pisała we wspomnieniach – zwróciło moją uwagę, że wielu oficerów legionowych udekorowanych jest krzyżami, natomiast PPS-owcy nie mają żadnych odznaczeń za swoją nieraz długą i równie ofiarną pracę bojową.”

Zbigniew Puchalski i Tadeusz Wawrzyński, autorzy monografii Krzyż i Medal Niepodległości, stwierdzają, że następny ruch w tej sprawie wykonał w listopadzie 1928 roku gen. Kazimierz Sosnkowski zwracając się do prezydenta Ignacego Mościckiego z propozycją „wystąpienia z inicjatywą naprawienia krzywd, jakie spotkały liczne rzesze zasłużonych w pracy nad zdobyciem niepodległości, a pominiętych w dotychczasowych listach odznaczeniowych Orderu Odrodzenia Polski”. Order ten, a także Krzyż Zasługi, były bowiem przyznawane za zasługi położone w czasie od odzyskania niepodległości. Nie nadawano ich zatem za działalność niepodległościową przed listopadem 1918 roku.

Komisja odznaczeniowa

Pod koniec 1928 roku, podczas spotkania w Belwederze – gospodynią spotkania była, oczywiście, Aleksandra Piłsudska – powstała Główna Komisja Odznaczeniowa. Wśród dziesięciu jej członków była tylko jedna kobieta – właśnie Piłsudska, ale za to w charakterze przewodniczącej.

W artykule Czy walka o niepodległość ma płeć? Odznaczenia Krzyżem i Medalem Niepodległości działaczek Ligi Kobiet w II RP Kamila Cybulska pisała: „Sama Piłsudska choć działała w Unii Obrończyń Ojczyzny, której zadaniem było utrzymywanie łączności między kombatantami wojny światowej 1914–1918 – to ani w swoich rozważaniach dotyczących charakteru nowego odznaczenia za pracę niepodległościową ani też podczas prac przygotowawczych, gdy rozsyła listy do działaczy z kręgów PPS i Polskiej Organizacji Wojskowej – nie zwróciła uwagi na zasłużone na tym polu środowiska kobiece i brak jego reprezentantek w kapitule odznaczenia”.  

Wśród komisji środowiskowych nie było komisji kobiecej, która typowałaby do odznaczenia niepodległościowego kandydatki z różnych organizacji. Istniała natomiast komisja Ligi Kobiet, zajmująca się kandydaturami członkiń działających w czasie I wojny światowej Ligi Kobiet Pogotowia Wojennego oraz Ligi Kobiet Galicji i Śląska Cieszyńskiego oraz Ligi Kobiet NKN, które wspierały czyn legionowy. Na czele tej komisji stanęła Zofia Moraczewska.

Aleksandra Piłsudska brała udział w pracach komisji środowiskowej Polskiej Partii Socjalistycznej. Omawiając skład i działalność komisji środowiskowych, Zbigniew Puchalski i Tadeusz Wawrzyński oraz Krzysztof Filipow, autor innej publikacji o tym odznaczeniu, wymieniają nazwiska kobiet zaangażowanych w ich prace: Janina Miedzińska (strajki szkolne w byłym zaborze rosyjskim), Cecylia Śniegocka i Helena Ceysingerówna (Tajna akcja oświatowa), Konstancja Jaworowska i Zofia Praussowa (PPS),  Hanna Hubicka i Zofia Wańkowiczowa (Formacje polskie na Wschodzie), Maria Rychterówna (Legiony), Władysława Srzednicka-Macieszyna (Polskie Drużyny Strzeleckie i organizacje zarzewiackie). Widać zatem, że pierwotny zamiar Aleksandry Piłsudskiej uhonorowania odznaczeniem członków i – oczywiście – członkiń PPS, został rozszerzony na inne środowiska niepodległościowe, sięgając aż do weteranów i weteranek powstania styczniowego (istniała bowiem też komisja Powstania 1863).

Wnioski domagające się odznaczenia

Krzyż i Medal Niepodległości został ustanowiony rozporządzeniem prezydenta Ignacego Mościckiego z 29 października 1930 roku. W komitecie Krzyża i Medalu Niepodległości wśród dziesięciu osób znalazła się znów tylko jedna kobieta – oczywiście Aleksandra Piłsudska. Choć można było sobie wyobrazić w składzie komitetu przynajmniej jeszcze jedną kobietę o dużym prestiżu: Michalinę Mościcką, żonę prezydenta Ignacego Mościckiego. Była działaczką niepodległościową, członkinią Ligi Kobiet Galicji i Śląska oraz POW, patronką, a raczej – jak należałoby dziś mówić – matronką wydania wspomnień kobiet walczących o niepodległość

Zofia Moraczewska żaliła się, że starania o uhonorowanie kobiet natrafiały na trudności. Kamila Cybulska przytacza jej list skierowany do kierownika biura komitetu odznaczenia: „Pozwalamy sobie wyrazić żal z powodu, że tak mała ilość złożonych w latach 1929–1931 wniosków o przyznanie odznak członkiniom Ligi Kobiet została dotychczas uwzględniona, pomimo że płk Jędrzejewicz na posiedzeniu Komitetu Niepodległości oświadczył obecnej na tymże zebraniu p. Śliwińskiej, że istotnie wnioski złożone przez Ligę Kobiet domagają się odznaczenia tylko wybitnych swoich członkiń i że słusznym jest, iż Komisja Ligi Kobiet prosi o odznaczenie ich Krzyżem Niepodległości”.

Kamila Cybulska stwierdza, że wnioski kierowane do Komisji Głównej dotyczyły właśnie przede wszystkim kobiet na kierowniczych stanowiskach, o znacznych zasługach dla niepodległości państwa. I mimo, że zasługi te zostały dobrze udokumentowane, kandydatury nierzadko przepadały lub przyznawano odznaczenie niższe od tego które postulowano (np. Medal Niepodległości zamiast Krzyża Niepodległości). Wywoływało to rozgoryczenie wielu działaczek ligowych, które czuły się pomijane. Spośród 18 tysięcy członkiń Ligi Kobiet, tylko 245 otrzymało Krzyż lub Medal Niepodległości.

Weteranki, zamachowczynie, bojowniczki

Na pierwszej liście odznaczonych Krzyżami i Medalami Niepodległości, w listopadzie 1930 roku, znaleźli się weterani powstania styczniowego. Wśród 51 uhonorowanych Krzyżem Niepodległości było 11 kobiet. Wymieńmy niektóre z nich. Lucyna Żukowska należała do oddziału Mariana Langiewicza, Maria Bentkowska była łączniczką Edmunda Różyckiego, naczelnika wojennego województwa wołyńskiego, Judyta Wesołowska przewoziła broń dla powstańców walczących na Żmudzi, Michalina Gądzyńska pracowała w administracji cywilnej Rządu Narodowego, była także kurierką.

Monografia Puchalskiego i Wawrzyńskiego Krzyż i Medal Niepodległości zawiera wykaz nazwisk osób odznaczonych Krzyżem Niepodległości z Mieczami, z różnych środowisk. Dominują z oczywistych powodów mężczyźni – kobiet walczących z bronią w ręku było po prostu niewiele. W takim charakterze nie mogły się na przykład formalnie znaleźć w szeregach Legionów Polskich, choć niektórym się udawało służyć przez jakiś czas na froncie. Ze spisu wynika, że komisja środowiskowa PPS, bliska sercu Piłsudskiej, doprowadziła do odznaczenia 838 osób, w tym 34 kobiet. Były wśród nich Wanda Krahelska- Filipowiczowa i Zofia Owczarkowa-Jagodzińska, członkinie Organizacji Bojowej PPS, uczestniczki zamachu na rosyjskiego generała Skałona oraz Cezaryna Kozakiewiczówna, uczestniczka akcji pod Bezdanami. Inna bojowczyni, Aleksandra Zagórska była współzałożycielką tajnej fabryki materiałów wybuchowych w latach rewolucji 1905-1907. Jej zasługi niepodległościowe były zresztą o wiele większe: działała w służbie wywiadowczej 1 Pułku, a później I Brygady, była obrończynią Lwowa przed Ukraińcami w latach 1918-1919 i założycielką Ochotniczej Legii Kobiet, której członkinie walczyły z bronią w ręku. Także i Aleksandra Piłsudska otrzymała Krzyż Niepodległości z Mieczami (legitymacja nr 2), za działalność w PPS, ale również za pracę w Legionach i POW.

Wśród odznaczonych Krzyżem Niepodległości były m.in. Michalina Mościcka, a także Waleria Golińska, która podczas rewolucji 1905-1907 miała skład broni w swoim sklepie, a w 1915 roku przewoziła dynamit i „bibułę”. Krzyż Niepodległości otrzymała również Bronisława Dłuska. W sanatorium w Zakopanem, prowadzonym przez nią wraz z mężem, Kazimierzem Dłuskim, leczyli się bojowcy PPS oraz legioniści.

Przyjęcia Krzyża Niepodległości odmówiła Teresa Perlowa, działaczka PPS, żona Feliksa Perla, niegdyś bliskiego współpracownika Piłsudskiego. Był to protest przeciw aresztowaniu na polecenie Marszałka przywódców opozycji w 1930 roku.

Wśród 24 odznaczonych Krzyżem Niepodległości z Mieczami za zasługi w trakcie służby w szeregach Legionów było 9 kobiet – uhonorowano ich działalność w Oddziale Wywiadowczym 1 Pułku, a później I Brygady. Była wśród nich wywiadowczyni i kurierka Zofia Zawiszanka-Kernowa, u której w sierpniu 1914 roku zatrzymał się patrol Beliny, Władysława Srzednicka-Macieszyna, kierowniczka referatu łączności i znacznie od nich starsza Maria Turzyma-Wiśniewska, pisarka i publicystka, nawiasem mówiąc walcząca o prawa kobiet.

Za działalność w Polskiej Organizacji Wojskowej odznaczono 412 osób, w tym 62 kobiety. Jadwiga Barthel de Weydenthal była kierowniczką sekcji wywiadowczej Oddziału Żeńskiego POW, zaangażowaną też w działania Oddziału Lotnego. Maria Wittekówna należała do kierownictwa Komendy Naczelnej nr 3 POW w Kijowie za czasów okupacji bolszewickiej, m.in. kierowała wydziałem wojskowym. Kilka członkiń POW zostało odznaczonych pośmiertnie, zostały zamordowane przez osławioną bolszewicką Czerezwyczajkę. Była wśród nich Jadwiga Tejszerska, dzielna peowiaczka z Mińska.

W 1933 roku zarządzeniem prezydenta Mościckiego nadano Krzyż Niepodległości poległym w obronie Lwowa przed Ukraińcami w listopadzie 1918 roku. Były wśród nich także kobiety.

We Lwowie walczyła, z bronią w ręku, Helena Bujwidówna, córka znanej działaczki feministycznej Kazimiery Bujwidowej. Helena brała udział także w wojnie z Rosją bolszewicką, była ochotniczką w drugim powstaniu śląskim. Została odznaczona Krzyżem Niepodległości z Mieczami.

Instytut Pamięci Narodowej prowadzi od kilku lat konkurs edukacyjny „Niezwyciężone. Bohaterki Niepodległej”. Celem konkursu jest przypomnienie kobiet uhonorowanych Krzyżem i Medalem Niepodległości. Partnerem IV edycji było Muzeum Józefa Piłsudskiego w Sulejówku. We wrześniu 2022 roku w naszym muzeum odbył się finał tej edycji. Bohaterkami nagrodzonych prac były m.in. Halina Jaroszewiczowa, kurierka I Brygady i peowiaczka, Józefa Machay-Mikowa, działaczka na rzecz polskości Orawy w latach 1918-1920 i przyłączenia jej do Rzeczpospolitej oraz Józefa Lis-Błońska, peowiaczka z Mińska.

Tomasz Stańczyk

Bibliografia:

• Cybulska K., O niepodległość i prawa kobiet. Zofia Moraczewska 1873-1958. Życie i działalność, Warszawa 2021
• Filipow K., Krzyż i Medal Niepodległości, Białystok 1998
• Piłsudska A., Wspomnienia, Warszawa 1989
• Puchalski Z., Wawrzyński T., Krzyż i Medal Niepodległości, Warszawa 1994

Na zdjęciu: Krzyż Niepodległości ze zbiorów Muzeum Józefa Piłsudskiego w Sulejówku