Józef Piłsudski 1867–1935

ZIUK

Józef Piłsudski urodził się 5 grudnia 1867 r. w Zułowie na Wileńszczyźnie, na ziemiach dawnego Wielkiego Księstwa Litewskiego, w zaborze rosyjskim. Wychował się w patriotycznej atmosferze domu rodzinnego. Największy wpływ na kształtowanie osobowości Ziuka – tak nazywano Józefa w rodzinie – miała matka, Maria z Billewiczów. Zaszczepiła w nim przywiązanie do polskiej historii i literatury, szczególnie romantycznej. Od matki przejął też podstawowe wartości, jakimi są poczucie godności osobistej, odwaga, uczciwość, honor, a przede wszystkim dążenie do wolności ojczyzny. Ogromny i długotrwały wpływ na Piłsudskiego miała legenda Powstania Styczniowego, a szczególnie tajnego Rządu Narodowego. Józef Wincenty Piłsudski – ojciec Józefa – był komisarzem rządu na Żmudzi.

Sielskie lata spędzone w Zułowie, zmącone jednak pamięcią o klęsce powstaniu, zostały przerwane w 1875 roku pożarem dworu i majątku. Po tej katastrofie rodzina Piłsudskich przeniosła się do Wilna. Jej status materialny wyraźnie się pogorszył.

Podczas nauki w gimnazjum w Wilnie, Ziuk zetknął się z brutalną rusyfikacją. W tym czasie był, wraz z bratem, Bronisławem, jednym ze współzałożycieli patriotyczno-samokształceniowej uczniowskiej „Spójni”. Po maturze przez rok studiował medycynę w Charkowie. W 1887 r. został zesłany w trybie administracyjnym na pięć lat na Syberię za pomoc udzieloną rosyjskim rewolucjonistom, przygotowującym zamach na cara. Był w nią zaangażowany przez brata Bronisława, związanego ze spiskowcami. Podczas procesu niedoszłych zamachowców Bronisław Piłsudski został skazany na śmierć, jednak wyrok zmieniono na kilkunastoletnie zesłanie na Syberii.

Pobyt Józefa Piłsudskiego na Syberii, w Kireńsku i Tunce, podczas którego spotkał się z działaczami niepodległościowymi, weteranami Powstania Styczniowego, rewolucjonistami polskimi i rosyjskimi, wpłynął bardzo mocno na kształtowanie się jego poglądów. Na Syberii przeżył pierwszą młodzieńczą miłość, jednak uczucie nie przetrwało próby czasu.

WIKTOR

Po powrocie z zesłania w 1892 r. do Wilna, Piłsudski rozpoczął działalność w Polskiej Partii Socjalistycznej. Wśród głównych jej celów walka o niepodległą Polskę, łączona była z koniecznością przeprowadzenia głębokich reform socjalnych. Piłsudski przybrał pseudonim „Wiktor”. Szybko stał się jednym z czołowych działaczy partii, wszedł w skład jego kierownictwa. Był też publicystą i redaktorem naczelnym oraz wydawcą „Robotnika”. W 1899 roku ożenił się z Marią z Koplewskich Juszkiewiczową, związaną z PPS. Rok później został wraz z nią aresztowany w łódzkim mieszkaniu, gdzie znajdowała się tajna drukarnia PPS. Uciecz-ka z Cytadeli Warszawskiej była niemożliwa, lecz partyjni koledzy przygotowali plan uwolnienia Piłsudskiego. Symulacja choroby psychicznej, spowodowała, że został on przewieziony do szpitala psychiatrycznego w Petersburgu. Stamtąd, przy pomocy lekarza Polaka, członka PPS, uciekł i w 1901 roku przedostał się do Galicji, która odtąd stała się bazą jego działalności, przybierającej coraz bardziej charakter niepodległościowy.

W 1904 roku Piłsudski, pragnąc wykorzystać wojnę rosyjsko-japońską dla poniesienia sprawy polskiej na forum międzynarodowym, pojechał do Tokio i złożył memoriał proponujący współpracę pomiędzy władzami Japonii a PPS. Spotkał się wówczas z Romanem Dmowskim, który także przyjechał do Tokio i zamierzał pokrzyżować te plany.

W latach 1905–1906 r. Józef Piłsudski stał na czele Wydziału Bojowego PPS. Podczas inspekcji jednego ze składów broni, poznał Aleksandrę Szczerbińską, z którą połączył go wieloletni związek zakończony małżeństwem.

Piłsudski był przeciwnikiem terroru indywidualnego i używania bojówki do działań doraźnych. Uważał, że należy stworzyć podstawy do stworzenia w przyszłości armii, która będzie mogła podjąć w sprzyjających warunkach walkę o niepodległość Polski oraz, że strajk powszechny może zostać przekształcony w powstanie narodowe. Na tle stosunku do niepodległości Polski i rewolucji rosyjskiej doszło w PPS w 1906 r. do rozłamu. Tak zwani „młodzi”, którzy zaczęli dominować w partii, odrzucili ideę niepodległości Polski, zapisaną w programie paryskim PPS z 1892 r., wiążąc się z rosyjskim ruchem rewolucyjnym i widząc przyszłość Polaków w socjalistycznej, federacyjnej Rosji. Piłsudski i jego stronnicy, nazywani „starymi”, utworzyli niepodległościową PPS-Frakcję Rewolucyjną. Większość bojowców PPS opowiedziała się po stronie Piłsudskiego. Symbolicznym zakończeniem działalności Organizacji Bojowej PPS była akcja pod Bezdanami w 1908 r., którą kierował Piłsudski. Przyniosła ona fundusze na podjęcie działalności wojskowo-niepodległościowej – idei, której się poświęcił w następnych latach. Chciał przełamać bierność znakomitej większości Polaków, którzy przestali myśleć o walce o niepodległość z bronią w ręku.

KOMENDANT

Z inspiracji Józefa Piłsudskiego powstał w 1908 r. we Lwowie konspiracyjny Związek Walki Czynnej, założony przez Kazimierza Sosnkowskiego. Jawnymi emanacjami ZWC były powstałe w latach 1910-1911 organizacje – Związek Strzelecki i Strzelec. Ich celem było stworzenie kadr Wojska Polskiego. Powstała w 1912 roku Tymczasowa Komisja Skonfederowanych Stronnictw Niepodległościowych mianowała w Piłsudskiego Komendantem Głównym Polskich Sił Zbrojnych, w skład których wchodziły także Polskie Drużyny Strzeleckie, założone z inicjatywy niepodległościowej młodzieży narodowej, a następnie także Drużyny Podhalańskie i Drużyny Bartoszowe. Tytuł „Komendant” zrósł się odtąd na stałe z nazwiskiem Piłsudskiego.

6 sierpnia 1914 r. wyruszyła z krakowskich Oleandrów na ziemie zaboru rosyjskiego Pierwsza Kompania Kadrowa, stworzona przez Józefa Piłsudskiego z członków Związku Strzeleckiego, Strzelca i Polskich Drużyn Strzeleckich. Żołnierze Piłsudskiego mieli wszcząć w Królestwie Polskim (Kongresówce) antyrosyjskie powstanie. Niepowodzenie tych planów, wobec braku masowego poparcia przez społeczeństwo Kongresówki, a także sprzeciwu Austriaków wobec samodzielnej działalności Piłsudskiego – tworzącego polską administrację – spowodowały, że zdecydował się on na włączenie swoich oddziałów strzeleckie do Legionów Polskich. Tracił niezależność, lecz zyskiwał możliwość dalszego pro-wadzenia pracy niepodległościowej.

Legiony Polskie powstały z inicjatywy polityków galicyjskich, w porozumieniu z Wiedniem. Utworzyli oni w sierpniu 1914 r. Naczelny Komitet Narodowy, będący politycznym patronem Legionów. Piłsudski został dowódcą najpierw 1 Pułku Piechoty, a następnie I Brygady i nadał jej oblicze niepodległościowe. Zyskał sobie w szeregach brygady ogromny autorytet oraz oddanych zwolenników. I Brygada brała udział w wielu bojach, a najcięższy stoczyła pod wodzą Komendanta pod Kostiuchnówką na Wołyniu w lipcu 1916 r. Żołnierze brygady Piłsudskiego odznaczali się – tak jak żołnierze pozostałych dwóch brygad – nieustępliwością i determinacją w bojach.

5 listopada 1916 r. z inicjatywy cesarzy Austro-Węgier i Niemiec powstało Królestwo Polskie. Było niesamodzielnym tworem państwowym, jednak fakt jego istnienia ten sprawiał, że kwestia polska stała się sprawą międzynarodową. Piłsudski uznał, że wobec tego warto zaangażować się i objął kierownictwo Komisji Wojskowej Tymczasowej Rady Stanu.

Po rewolucji lutowej w 1917 r. w Rosji, doszedł do wniosku, że Rosja przestała być największym niebezpieczeństwem dla sprawy niepodległości Polski, są nimi natomiast Niemcy i Austro-Węgry, okupujące ziemie polskie. Zerwał z państwami centralnym latem 1917 r., wywołując tzw. kryzys przysięgowy. Spowodował on internowanie większości le-gionistów oraz uwięzienie Piłsudskiego przez Niemców w twierdzy magdeburskiej

NACZELNIK

Józef Piłsudski powrócił do Warszawy 10 listopada 1918 r. Otaczała go legenda zesłańca syberyjskiego, niepokornego wobec Austriaków dowódcy I Brygady oraz więźnia Niemców. 11 listopada Rada Regencyjna przekazała Piłsudskiemu zwierzchnictwo nad wojskiem, a kilka dni późnej powierzyła mu zadanie utworzenia Rządu Narodowego. Najważniejszą sprawą, którą zajął się Piłsudski było formowanie Wojska Polskiego, gwaranta wywalczenia i utrzymania niepodległości. Do żołnierzy Polskiej Siły Zbrojnej – armii Królestwa Polskiego – dołączyli zmobilizowani przez Piłsudskiego członkowie Polskiej Organizacji Wojskowej, niedawni żołnierze Legionów, polskich Korpusów w Rosji oraz inni ochotnicy. Tak uformował się rdzeń Wojska Polskiego.

Nie mogąc doprowadzić do powstania rządu reprezentującego najważniejsze nurty po-lityczne, Piłsudski powołał rząd Jędrzeja Moraczewskiego, złożony ze stronnictw lewicy niepodległościowej. Rząd ten ustanowił podstawy demokratycznej republiki. Wprowadził też ustawodawstwo socjalne, realizujące w sporej części program paryski PPS. Dzięki temu zażegnano niebezpieczeństwo bolszewizmu w Polsce.
Piłsudski jako Tymczasowy Naczelnik Państwa, zarządził wybory do Sejmu Ustawodawczego. Wybory do Konstytuanty odbyły się w styczniu 1919 r. Posłowie powierzyli jednomyślnie Piłsudskiemu stanowisko Naczelnika Państwa.

Józef Piłsudski był zwolennikiem koncepcji federacyjnej, polegającej na współpracy i sojuszu z Litwinami, Białorusinami i Ukraińcami, przeciw Rosji, niezależnie od tego, czy jest ona „biała” czy „czerwona”. Uważał bowiem, że każda Rosja jest imperialistyczna. Wyrazem koncepcji federalistycznej była odezwa Piłsudskiego „Do mieszkańców byłego Wielkiego Księstwa Litewskiego” (1919 r.) oraz zawarty przez niego sojusz z Symonem Petlurą, przywódcą Ukraińskiej Republiki Ludowej (1920 r.)

Rosyjscy komuniści usiłowali zbrojnie przynieść płomień rewolucji do całej Europy. Droga do niej prowadziła przez Polskę. Na przełomie 1918 i 1919 r. bolszewicka Rosja podjęła marsz na zachód, ku ziemiom Rzeczypospolitej. Kulminacja nastąpiła wiosną i latem 1920 r. W kwietniu Wojsko Polskie i sprzymierzone z nim oddziały ukraińskie, rozpoczęły ofensywę kijowską. Jej celem było zlikwidowanie okupacji bolszewickiej i stworzenie warunków do powstania niepodległego państwa ukraińskiego, sprzymierzonego z Polską przeciw Rosji.

Zabrakło jednak na to czasu, gdyż nastąpił zasadniczy zwrot w działaniach wojennych. Armia Czerwona rozpoczęła kontruderzenie, dochodząc na przedpola Warszawy. Inwazja Rosji bolszewickiej została odparta dzięki śmiałemu, opracowanemu i wprowadzonemu w życie przez Józefa Piłsudskiego planowi strategicznemu, który przyniósł zwycięstwo w Bitwie Warszawskiej, w sierpniu 1920 r., a następnie w Bitwie Niemeńskiej.

W 1921 r. delegaci Polski, Rosji i marionetkowej sowieckiej Ukrainy podpisali w Rydze traktat pokojowy. Ustalał on wschodnią granicę Polski, ale jednocześnie oznaczał przekreślenie idei federacyjnej oraz szansy na powstanie niepodległej Ukrainy. Po zwycięstwie w wojnie z bolszewicką Rosją Piłsudski otrzymał buławę marszałkowską.

Wbrew pokutującym jeszcze do dziś poglądom, Piłsudski nie patrzył tylko na wschód. Choć wiedział, że kwestia granic zachodnich zostanie rozstrzygnięta przez Ententę, nie zamierzał być bierny i wspierał mocno, choć niejawnie powstańców wielkopolskich i śląskich, kierując do Wielkopolski i na Śląsk oficerów Wojska Polskiego oraz udzielając pomocy materiałowej.

Stanowisko Naczelnika Państwa Piłsudski piastował do grudnia 1922 r. Odbyły się wówczas wybory prezydenckie. Nie kandydował w nich. Zabójstwo pierwszego prezydenta, Gabriela Narutowicza, dokonane przez nacjonalistycznego fanatyka, było wstrząsem dla Piłsudskiego i wpłynęło na brutalizację jego stosunku wobec przeciwników politycznych. Nie bez znaczenia w tej przemianie było także i to, że rzucali pod adresem Piłsudskiego liczne oszczerstwa i insynuacje.

Do połowy 1923 r. Marszałek pełnił funkcję przewodniczącego Ścisłej Rady Wojennej. Zrezygnował z niej, gdy powołano rząd „Chjenopiasta”, w którym czołową rolę odgrywała endecja, oskarżana o moralną odpowiedzialność za zabójstwo Narutowicza – i wycofał się z życia politycznego.

SULEJÓWEK

W 1923 r. Piłsudski wraz z żoną Aleksandrą (poślubioną dwa lata wcześniej po śmierci Marii) i córkami Wandą i Jadwigą, zamieszkał w dworku wybudowanym dla niego w Sulejówku. Był to dar żołnierzy dla swojego wodza. Odtąd dzielił czas pomiędzy rodzinę, a pracę pisarską i odczyty. W Sulejówku napisał szereg artykułów i prac, między innymi „Rok 1920”. Jednocześnie obserwował scenę polityczną i sytuację międzynarodową. Uważał, że rządy w Polsce są niestabilne, a ustrój państwa działa wadliwie, jest parodią demokracji. Widział, że pogarsza się pozycja Polski w Europie, w związku z porozumieniami między rewanżystowskimi Niemcami i Rosją sowiecką. Ten sojusz zagrażał niepodległości Polski i jej granicom. Takie odczucia podzielała duża część społeczeństwa.

10 maja 1926 r. powstał rząd „Chjenopiasta” z Wincentym Witosem na czele. Piłsudski obarczał polityków tego ugrupowania, głównie z prawicy narodowej, moralną odpowiedzialnością za mord na prezydencie Narutowiczu, a także za dramatyczne, krwawe wypadki jesieni 1923 r. Powołanie tego rządu stało się dla Marszałka impulsem do przeprowadzenia zbrojnej demonstracji mającej przynieść ustąpienie rządu. Demonstracja przekształciła się – niestety – 12 maja 1926 r. w Warszawie, w trzydniowe walki żołnierzy, którzy stanęli pod stronie Piłsudskiego z żołnierzami wiernymi prezydentowi Stanisławowi Wojciechowskiemu i konstytucji. Chcąc zapobiec wojnie domowej i destabilizacji państwa, prezydent Wojciechowski i premier Witos zrezygnowali ze stanowisk.

MARSZAŁEK

Swojego rodzaju legalizacją przewrotu majowego było wybranie Józefa Piłsudskiego na Prezydenta przez Zgromadzenie Narodowe. Marszałek wyboru jednak nie przyjął, a stanowisko głowy państwa objął zaproponowany przez niego profesor Ignacy Mościcki.

W każdym z powoływanych od maja 1926 r. rządów, Piłsudski był ministrem spraw wojskowych. Był także Generalnym Inspektorem Sił Zbrojnych, przykładał dużą wagę do wzmocnienia sił obronnych Polski. Jego pozycja w państwie wykraczała bardzo daleko poza rolę, jaką pełnił na tych stanowiskach. Zajmował się głównie sprawami polityki zagranicznej i wojska, kluczowymi dla niepodległości Polski.
Sprawy gospodarcze Marszałek powierzył swoim współpracownikom. Dużymi osiągnięciami lat po przewrocie majowym było przyspieszenie budowy portu w Gdyni, budowa Centralnego Okręgu Przemysłowego, rozwój przemysłu zbrojeniowego oraz infrastruktury kolejowej, co miało ogromne znaczenie dla obronności Polski. W 1930 r. Piłsudski rozkazał wojsku stłumić ukraińską terrorystyczną rebelię w południowo-wschodnich województwach Polski.

W pierwszej połowie lat 30. Polska zmagała się z kryzysem gospodarczym, który ogarnął cały świat. Rząd starał się przeciwdziałać skutkom kryzysu, jednak był nierzadko krytykowany za zbyt zachowawczą politykę w tym zakresie.

Wobec niepewnego sojuszu z Francją i wątpliwości, co do tego jakie Paryż zajmie w przypadku konfliktu z Niemcami, a także słabości Ligi Narodów, Piłsudski doprowadził do podpisania przez Polskę paktu o nieagresji (niestosowaniu przemocy) ze Związkiem Sowieckim (1932 r.) i Niemcami (1934 r.). Jednak Marszałek ostrzegał swoich współpracowników, że stan pokoju nie będzie trwał długo.
Po przewrocie majowym w polityce wewnętrznej narastał konflikt między rządzącym obozem piłsudczyków a porozumieniem stronnictw centrowych i lewicowych (Centrolew), dążących do obalenia autorytarnych rządów, których uosobieniem był Piłsudski. Opozycja nie wykluczała doprowadzenia do zmiany władzy poprzez masowe demonstracje, rozruchy i strajki. W ocenie Piłsudskiego działania i plany Centrolewu groziły eskalacją konfliktu o skutkach groźnych dla stabilności państwa. Dlatego też zdecydował się w 1930 r. na niezwykle kontrowersyjny krok. Polecił aresztować część przywódców opozycji i uwięzić ich w twierdzy w Brześciu, gdzie byli brutalnie traktowani. Następnie władze sanacyjne wytoczyły im proces, w którym zapadły wyroki skazujące, jednak dość łagodne. Kontrowersje wzbudziło także powstanie w 1934 r. – po zamachu na Bronisława Pierackiego wicepremiera i ministra spraw wewnętrznych, zamordowanego przez ukraińskiego nacjonalistę – obozu odosobnienia w Berezie Kartuskiej. Osadzeni w Berezie byli traktowani znacznie gorzej niż w więzieniach. Zdecydowaną większość zesłanych do obozu stanowili komuniści, wrogowie niepodległości Polski, podporządkowani Moskwie oraz nacjonaliści ukraińscy, godzący w integralność terytorialną Rzeczypospolitej i posługujący się terrorem.

Jednym z naczelnych postulatów Marszałka była reforma ustroju państwowego, polegająca m.in. na zasadniczym wzmocnieniu roli prezydenta (na wzór amerykański) z jednoczesnym ograniczeniem roli parlamentu. Nowa konstytucja, wprowadzająca system prezydencki, została uchwalona w kwietniu 1935 roku. Odegrała ważną rolę w zachowaniu ciągłości władzy państwowej po wybuchu II wojny światowej.

Józef Piłsudski zmarł 12 maja 1935 roku w Belwederze. Jego odejście okryło żałobą Polskę. Umarł bowiem człowiek cieszący się olbrzymim szacunkiem i autorytetem wśród szerokich rzesz polskiego społeczeństwa, nawet wśród swoich politycznych przeciwników. Marszałek spoczął w krypcie katedry na Wawelu, a jak powiedział podczas uroczystości pogrzebowych prezydent Ignacy Mościcki – „Cieniom królewskim przybył towarzysz wiecznego snu…”.

Legenda Józefa Piłsudskiego, dowódcy I Brygady, zwycięskiego Wodza Naczelnego w wojnie z Rosją bolszewicką, budowniczego podstaw odrodzonego państwa polskiego, przetrwała czasy komunistycznej cenzury i jest do dziś żywa.