Ziuk

Józef Piłsudski jako nastolatek

Józef Klemens Piłsudski urodził się 5 grudnia 1867 roku w majątku Zułów na Wileńszczyźnie, na ziemiach zagarniętych w wyniku zaborów Rzeczpospolitej przez Imperium Rosyjskie. Pochodził z rodziny szlacheckiej, dobrze sytuowanej i wielodzietnej – miał jedenaścioro sióstr i braci.

Dorastał w ciepłej atmosferze domu rodzinnego, w którym żywe były polskie tradycje, patriotyzm oraz pamięć o dziejach własnego rodu. Jego ojciec, Józef Wincenty, komisarz Rządu Narodowego podczas powstania styczniowego, prowadził w swym majątku ożywioną działalność gospodarczą, zajmował się m.in. produkcją terpentyny, drożdży i cegieł. Matka, Maria z Billewiczów, opiekowała się dziećmi, przekazując im fundamentalne wartości, którymi później kierowały się w życiu.

Józef Piłsudski wspominał po latach: „Mógłbym nazwać swe dzieciństwo – sielskim, anielskim. Mógłbym, gdyby nie zgrzyt jeden, który sępił czoło ojca, wyciskał łzę z oczu matki i głęboko się wrażał w mózgi dziecięce. Tym zgrzytem było świeże wspomnienie o klęsce narodowej 1863 roku”.

W domu rodzinnym Ziuk, bo tak nazywano Józefa w gronie najbliższych, poznał kanon polskiej literatury, przede wszystkim romantycznej, w tym zakazane przez rosyjską cenzurę dzieła Mickiewicza, Słowackiego, Krasińskiego i Norwida. Działo się to za sprawą matki, mającej największy wpływ na kształtowanie jego charakteru.  Zaszczepiła w Ziuku przywiązanie do polskiej literatury i historii.

GIMNAZJALISTA

Spokojne i dostatnie życie Piłsudskich przerwał 4 lipca 1875 roku pożar zułowskiego dworu, po którym ich sytuacja materialna uległa dramatycznemu pogorszeniu. W 1877 roku Piłsudscy przenieśli się do Wilna. Tam Józef Piłsudski podjął naukę w rosyjskim gimnazjum Do szkoły tej uczęszczał wraz ze swoim starszym bratem, Bronisławem. Obaj doświadczali bezwzględnej rusyfikacji realizowanej przez carskie władze.

Józef Piłsudski wspominał:

„Dla mnie epoka gimnazjalna była swego rodzaju katorgą. […] Wstyd, że muszę znosić w milczeniu deptanie mej godności i słuchać kłamliwych i pogardliwych słów o Polsce, Polakach i ich historii, palił mi policzki”.

W wyższych klasach gimnazjum Józef aktywnie działał razem z Bronisławem w tajnym stowarzyszeniu uczniowskim „Spójnia”. Była to patriotyczno-samokształceniowa organizacja, do biblioteki, której sprowadzano zakazaną przez cenzurę literaturę społeczną i historyczną, m.in. drukowaną w prasie w odcinkach „Trylogię” Sienkiewicza oraz utwory Kraszewskiego. W czerwcu 1885 roku Józef otrzymał świadectwo maturalne.

STUDENT

Józef Piłsudski nie uległ namowom ojca, który zachęcał go do dalszej nauki w Petersburgu – w Instytucie Technologicznym lub Instytucie Komunikacji. Zdecydował się na studiowanie medycyny na uniwersytecie w Charkowie.  Tam, podobnie jak wcześniej w Wilnie, Piłsudski zetknął się szerzej z ideami socjalistycznymi oraz ich orędownikami, ale nie widział wówczas w tym środowisku miejsca dla siebie. Dostrzegał jednak sens wsparcia wszelkich działań zwróconych przeciwko samowładztwu cara, dlatego uczestniczył w manifestacjach studenckich z udziałem zwolenników podziemnej rewolucyjnej organizacji Narodna Wola. W rezultacie został dwukrotnie aresztowany.  Po zaliczeniu pierwszego roku studiów Józef Piłsudski postanowił złożyć podanie o przyjęcie na uniwersytet w Dorpacie gdzie liczna była społeczność polska, i który znajdował się znacznie bliżej Wilna i stron rodzinnych. Zamierzał kontynuować studia medyczne, ale władze uczelni, powiadomione przez carską policję o jego działalności w Charkowie, odrzuciły podanie.

KONSPIRATOR

Pod koniec 1886 roku Józef Piłsudski zaangażował się w działalność konspiracyjnej Wileńskiej Grupy Rewolucyjnej powiązanej z Narodną Wolą, dążącą do obalenia caratu. Uznawał to za konieczny warunek na drodze ku odzyskaniu przez Rzeczpospolitą niepodległości. W przygotowanie zamachu na cara Aleksandra III wciągnął go brat Bronisław, który dostarczył spiskowcom substancje niezbędne do sporządzenia bomby. Jednak ani Bronisław, ani Józef nie znali docelowych planów terrorystycznej organizacji, której członków wspierali.

Narodna Wola zamierzała zgładzić Aleksandra III. Jednak władze udaremniły próbę zamachu, dokonując zatrzymania wszystkich uczestników spisku. 22 marca 1887 roku w Wilnie aresztowano również Józefa Piłsudskiego. Wyłączono go z procesu głównego i przesłuchano w charakterze świadka, a następnie skazano w trybie administracyjnym za brak donosu o zamiarach potencjalnych zamachowców z Narodnej Woli – na karę pięciu lat zesłania na Syberię. Bronisława, nieukrywającego swych rewolucyjnych poglądów, skazano na śmierć. Karę tę zamieniono następnie na piętnaście lat katorgi na Sachalinie.

SKAZANIEC

Józef Piłsudski miał odbyć karę zesłania w środkowej Syberii. 5 maja 1887 roku rozpoczęła się jego podróż z Petersburga do miejsca przymusowego osiedlenia, tj. do Kireńska. W irkuckim więzieniu, w trakcie oczekiwania na transport do Kireńska, Józef Piłsudski został dotkliwie pobity podczas tłumienia buntu osadzonych. Nie brał w nim czynnego udziału, ale brutalnie potraktowany przez carskich strażników stracił dwa przednie zęby wybite kolbą karabinu. Wigilię 1887 r. spędził już w Kireńsku, u poznanych wówczas na miejscu Polaków, zesłańców Felicji i Stanisława Landych.

SYBIRAK

Na Syberii Piłsudski pozostawał pod dozorem policji – bez pozwolenia władz nie wolno mu było oddalać się z miejsca przymusowego osiedlenia. Prowadził jednak dość nieskrępowane życie, a czas spędzał głównie na wyprawach w tajgę, lekturze pożyczanych i przysyłanych mu z domu książek oraz spotkaniach i inspirujących rozmowy z innymi zesłańcami, w tym ze zwolennikami idei socjalistycznych, do których zyskiwał coraz większe przekonanie, zwłaszcza w zakresie postulatów ekonomicznych i społecznych.

W Kireńsku Ziuk przeżył młodzieńczą pierwszą miłość, zakochując się w starszej od siebie Leonardzie Lewandowskiej, siostrze Felicji Landy. Uczucie te nie przetrwało dłużej, przerwał je bowiem wyjazd rodziny Landych po zakończeniu ich pobytu na zesłaniu.

Kolejnym miejscem zesłania była Tunka. Piłsudski znalazł się tam wskutek własnych starań o przeniesienie z Kireńska do miejscowości o łagodniejszym klimacie, co uzasadniał złym stanem zdrowia. Poznał tam Bronisława Szwarcego, dawnego członka Centralnego Komitetu Narodowego – późniejszego Rządu Narodowego z okresu powstania styczniowego – który stał się jego mentorem. Prowadził z nim długie dyskusje i rozważania o drogach do wolności i wizjach niepodległości Rzeczpospolitej.

Syberyjskie lata były dla Piłsudskiego swoistym uniwersytetem życia. Zobaczył ogrom syberyjskich przestrzeni, ich różnorodność i bogactwo, zachwycał się pięknem krain, które oglądał, niezwykłością kultur i historii ludów autochtonicznych. Wszystko to tworzyło aurę uczestniczenia w swoistej przygodzie w dalekim, obcym, lecz ekscytującym świecie. Ale zarazem miał też sposobność przyjrzenia się uważnie despotyzmowi Imperium Rosyjskiego.

Po latach pisał: „Na Syberii, gdzie, wobec braku kultury, czynniki społeczne występują bez osłonek w całej swej nagości, przyjrzałem się bliżej maszynerii caratu oraz jego wpływowi na życie ludzkie w samej Rosji i znienawidziłem ten potwór azjatycki, pokryty pokostem europejskim, jeszcze bardziej”.

Wiosną 1892 roku Józef Piłsudski zakończył odbywanie kary, a nieco ponad miesiąc później uzyskał zgodę władz gubernialnych na powrót z zesłania. W lipcu, po pięciu latach represji, powrócił do Wilna.